Zgromadzenie liturgiczne, jego natura

Ks. dr Marcin Kołodziej

 

 

 

Zgromadzenie liturgiczne, jego natura.

 

 

1.     Biblijne korzenie zgromadzenia liturgicznego

 

Stary Testament

 

a)    Zgromadzenie na Synaju

 

Naród wybrany, który Bóg wyprowadził z niewoli egipskiej wędrował czterdzieści lat przez pustynię, zmierzając do ziemi obiecanej. Nie stanowił on ludu wewnętrznie zjednoczonego. Takie zjednoczenie nastąpiło dopiero u stóp góry Synaj. Wówczas Mojżesz na polecenie Pana zgromadził wokół siebie wszystkich członków ludu (Wj 24, 1-8). Tam złożył dziękczynną ofiarę ze zwierząt (Wj 24, . Zanim pokropił lud krwią odczytał mu przepisy prawa (Wj 24, 7). Oznacza to, że z przymierzem między Stwórcą a człowiekiem, potwierdzonym znakiem krwi, łączy się konkretne życie moralne, zgodne z Bożą nauką. Dzięki tej ofierze pod Synajem Izrael stał się ludem Bożym. Lud ten został określony mianem Qahal Jahwe. Dlatego też Qahal Jahwe uważa się za pierwotny i najbardziej typiczny dla współczesnych zgromadzeń liturgicznych.

 

b)    Zgromadzenie w Sychem

 

Jozue wprowadzając naród wybrany do Ziemi Obiecanej (XIII w. p.n.e.) dokonał odnowienia przymierza zawartego na Synaju (Joz 24, 1-28). Przypomniał Izraelitom wydarzenia, od czasów Abrahama do chwili im współczesnej, zwracając uwagę na dobrodziejstwa Boga wyświadczone wobec Izraela. Podczas tego zwołania naród wybrany potwierdził swoją przynależność do Boga: Dalekie jest to od nas, abyśmy mieli opuścić Pana, a służyć bóstwom obcym! (…) I odrzekł lud Jozuemu: Panu, Bogu naszemu, chcemy służyć i głosu Jego chcemy słuchać (Joz 24, 16-17. 24). Na znak wzniosłości tego wydarzenia Jozue wziął wielki kamień i wzniósł go tam pod terebintem, który jest w miejscu poświęconym Panu (Joz 24, 26) .

 

c)     Wielkie zgromadzenie liturgiczne po powrocie z niewoli babilońskiej

 

O odnowieniu i organizacji zgromadzenia liturgicznego po powrocie z niewoli babilońskiej (VI w. p.n.e.) traktują Księgi Ezdrasza (Ezd 8, 1-35) i Nehemiasza (Ne 8, 1-18). Wygnańcy, którzy powrócili z niewoli przynieśli ze sobą naczynia i przedmioty liturgiczne zawłaszczone uprzednio przez króla Nabuchodonozora (Ezd 1, 7). W bardzo uroczysty sposób zostały one przekazane kapłanom i lewitom (Ezd 8, 30. 33-34). Zgromadzenie ludu rozpoczęło się od odczytania Prawa przez Ezdrasza, który stanął na podwyższeniu, otworzył księgę, lud zaś powstał na znak szacunku dla świętej księgi. Następnie Ezdrasz odmówił doksologiczną formułę liturgiczną. Później nadal czytano po hebrajsku Prawo i objaśniano je w języku aramejskim. Dzień ten poświęcony Panu (Ne 8, 9) był bardzo uroczysty, nie wolno było się smucić. Radość w tym dniu została wyrażona przez uroczyste spożywanie najlepszych potraw i win.

Stary Testament w swoim przekazie przywołuje ponadto inne zgromadzenia liturgiczne, które zwoływano szczególnie w momentach istotnych dla wspólnotowego życia Izraela. Za najważniejsze uznaje się: uroczystość przeniesienia Arki Przymierza do świątyni Salomona (X w. p.n.e.) i obrzęd poświęcenia tej świątyni (1 Krl 8, 1-66); wielką Paschę, jaką zorganizował król Ezechiasz (VIII w. p.n.e.) na pamiątkę odnowienia kultu Jahwe (2 Krn 30, 1-27); odnowienie Przymierza za panowania króla Jozjasza (VII w. p.n.e.) z racji odnalezienia księgi Przymierza (2 Krl 23, 1-25).

Analiza szczegółowa przebiegu tychże zgromadzeń, na czele z synajskim, pozwala dostrzec cztery istotne a zarazem wspólne elementy, a mianowicie: zwołanie w imię Jahwe, odnowienie Przymierza przez ponowne wsłuchanie się w słowa Pana, składanie ofiar oraz wyjątkowa obecność Jahwe pośród zgromadzenia.

 

Nowy Testament

 

a)    Zgromadzenia ludzi wokół Chrystusa

 

Faktem jest, że u początku zgromadzeń ludu w Nowym Testamencie stoi osoba i publiczna działalność Jezusa Chrystusa. Przekazy ewangeliczne wskazują na ludzi, którzy gromadzili się wokół Jezusa, a miejscem tych zgromadzeń były synagogi (Mk 1, 21, Łk 4, 31-35), świątynia jerozolimska (Mt 21, 23; Mk 11, 15-18), domy prywatne (Mk 1, 29-31; Łk 4, 38; Mk 2, 1-12), nawet na wolna przestrzeń naturalnego krajobrazu (Mt 5, 1-2; Łk 6, 17-19). W tych zgromadzeniach uczestniczyli też apostołowie, uczniowie, przypadkowi słuchacze, a czasem także kapłani żydowscy i uczeni w Piśmie. Ludzie zewsząd schodzili się do Niego (Mk 1, 45), ponieważ głosił słowo Boże, odpuszczał grzechy, uzdrawiał chorych, wypędzał złe duchy .

W czasie spotkań Chrystusa z ludźmi odbywały się również uczty. Można wspomnieć chociażby o tej w domu Szymona Piotra po uzdrowieniu jego teściowej (Mk 1, 29-31), czy też w domu Lewiego, który wyprawił na cześć Jezusa wielkie przyjęcie (Łk 5, 29). Podczas zgromadzeń wokół Chrystusa miało miejsce również dwukrotne cudowne rozmnożenie chleba (Mk 6, 32-44; Mt 14, 13-21; Łk 9, 10-17 oraz Mk 8, 1-10; Mt 15, 32-39).

Szczególnym zgromadzeniem ludu z udziałem Jezusa była Ostatnia Wieczerza . Należy Ją uznać za punkt kulminacyjny wszystkich spotkań Chrystusa z ludźmi. Istnieją cztery biblijne przekazy tego wydarzenia: Mk 14, 22-25; Mt 26, 26-29; Łk 22, 15-20; 1 Kor 11, 23-25. Ostatnia Wieczerza choć nawiązywała do wydarzeń integralnie powiązanych z wyjściem Izraela z Egiptu, to przede wszystkim otwierała istotowo nowy rozdział w historii zbawienia. Chrystus zgromadził konstytutywnie nowy lud Boży i zawarł nowe Przymierze. Skutkiem faktycznym i prawnym nowego zgromadzenia, zainicjowanego bezpośrednio i z woli Jezusa Chrystusa podczas Ostatniej Wieczerzy jest posłanie przez Niego Apostołów, aby byli nowym, a mianowicie – królewskim, kapłańskim, i świętym – ludem Bożym.

 

b)    Zgromadzenie liturgiczne w Dziejach Apostolskich

 

Dzieje Apostolskie przekazują, że Apostołowie po wniebowstąpieniu Jezusa powrócili do Jerozolimy i zaczęli zbierać się w sali na górze, aby trwać jednomyślnie na modlitwie (Dz 1, 14). Realizacja takiej postawy jest konsekwencją okazywania posłuszeństwa Jezusowi, który pozostawił im czytelny nakaz (Mt 28, 20; 1 Kor 11, 25). Sala na górze to biblijny Wieczernik. Nie zostały podane przyczyny, dla których tam właśnie zebrali się Apostołowie. Można jednak sądzić, że chodzi o podkreślenie miejsca, gdzie po raz pierwszy była sprawowana Eucharystia, która dla wyznawców Chrystusa od początku miała szczególne znaczenie.

Pierwsi chrześcijanie – zgodnie z opisem pochodzącym z Dziejów Apostolskich – trwali (…) w nauce Apostołów i we wspólnocie, w łamaniu chleba i w modlitwach (Dz 2, 42). Są to cztery podstawowe charakterystyki życia pierwotnego Kościoła.

Pierwsi chrześcijanie na miejsce zgromadzeń wybierali prywatne domy zamożniejszych wiernych. Pełniły one nie tylko funkcje mieszkalne, ale również służyły do sprawowania czynności liturgicznych. Nosiły one miano domus Ecclesiae. Można wśród nich wymienić dom Szymona Garbarza w Jafie (Dz 9, 43) i dom Ananiasza w Damaszku (Dz 9, 10-19). Wspomina się także o domu w Antiochii, gdzie sprawowano publiczne nabożeństwa i poszczono (Dz 13, 1-3), o domu Lidii, w którym Paweł spotykał się z chrześcijanami i przemawiał do nich (Dz 16, 15). Inne tego typu ośrodki istniały również w Tesalonikach, Efezie, czy Troadzie.

 

c)     Zgromadzenie liturgiczne w listach św. Pawła

 

Św. Paweł w swoich listach kierowanych do pierwszych wspólnot chrześcijańskich podawał przepisy, rady i zakazy. Pochwalał swoich słuchaczy zwłaszcza za przestrzeganie tradycji. Charakterystycznym terminem, którego używał w odniesieniu do zgromadzeń w znaczeniu religijnym jest słowo Ecclesia. Najwięcej przedmiotowych odniesień znaleźć można w Pierwszym Liście do Koryntian. Korynt był miastem, gdzie sprawowano Eucharystię w ramach posiłku wspólnego, uczty braterskiej zwanej agapą (1 Kor 11, 20). Agapa to wieczerza miłości, jaką pierwsi chrześcijanie spożywali wspólnie nie tylko na pamiątkę Ostatniej Wieczerzy, podczas której Chrystus ustanowił Eucharystię, ale również w celu naśladowania tych uczt, którym przewodniczył Jezus podczas swojej ziemskiej działalności, ukazując w ten sposób obraz przyszłego królestwa Bożego.

 

d)    Zgromadzenie liturgiczne w Liście do Hebrajczyków

 

We współczesnym rozumieniu List do Hebrajczyków nie jest traktatem o Kościele, ale dostarcza wielu cennych informacji na temat istoty zgromadzenia liturgicznego, które w tej księdze zostało utożsamione z nową górą Syjon i nazwane miastem Boga żyjącego, niebieskim Jeruzalem, uroczystym zebraniem i Kościołem pierworodnych. Wierni zebrani na liturgii łączą się z niezliczoną liczbą aniołów i z tymi, którzy są zapisani w niebie. Na zgromadzeniu liturgicznym objawia się tajemnica świętych obcowania. Wszystkich łączy osoba Jezusa Chrystusa, który poucza zebranych i skrapia ich swoją krwią przemawiającą mocniej niż krew Abla (Dz 12, 22-24). Zgromadzenie opisane w Liście do Hebrajczyków jest obrazem Kościoła. W nim bowiem istnieje głębokie przekonanie o solidarności i wielkiej wspólnocie chrześcijan z Chrystusem. Jezus to Syn Boga, Pośrednik i Kapłan, który jako Pan potężny, współczujący i miłosierny wspomaga wiernych należących do wspólnoty Kościoła w dążeniu do doskonałości.

 

e)    Zgromadzenie liturgiczne w Apokalipsie św. Jana

 

Apokalipsa św. Jana Apostoła to księga, która w całym kanonie Nowego Testamentu uchodzi za dzieło skierowane w sposób szczególny do wspólnoty Kościoła. Pojęcia takie, jak: zgromadzenie, Ecclesia zajmują w niej miejsce uprzywilejowane. Autor natchniony ukazuje dwa wymiary Kościoła: doczesny i nadprzyrodzony. Przez aspekt widzialny rozumie się doczesną społeczność, która wierzy, jest poddawana próbom i prześladowaniom oraz nieustannie doznaje pomocy ze strony Chrystusa. Drugi aspekt, określony mianem nadprzyrodzonego, stanowi królestwo triumfujące. Aspekt widzialny wyraźnie zaznacza się w pierwszych trzech rozdziałach księgi, które ukazują obraz Kościoła w I wieku, natomiast aspekt nadprzyrodzony objaśniają pozostałe rozdziały. One z kolei odsłaniają dzieje ludzkości i Kościoła oglądane w perspektywie eschatologicznej. Przy interpretacji należy mieć na uwadze zarówno pierwszy, jaki i drugi z wymienionych aspektów.

 

2.     Zgromadzenie liturgiczne w aspekcie historycznym

 

a)    Zgromadzenie liturgiczne w okresie patrystycznym

 

Okres przednicejski (do 325 roku)

 

Pierwszy etap epoki patrystycznej określa się mianem czasów improwizacji. Z okresu przednicejskiego pochodzi Didache. Didache, czyli Nauka Dwunastu Apostołów opisuje Eucharystię jako szczególny rodzaj zgromadzeń ludu Bożego. Jest to zbiór nakazów moralnych, modlitw, przepisów liturgicznych oraz zarządzeń organizacyjnych pierwszych wspólnot chrześcijańskich. Didache powstało przy końcu I lub na początku II wieku w Syrii. Didache zwraca uwagę, że od czasów apostolskich wyznawcy Chrystusa powinni gromadzić się na łamanie chleba i składanie dziękczynienia.

Na szczególną uwagę zasługują dzieła autorstwa św. Ignacego Antiocheńskiego, który żył w latach 70-110 i był biskupem w Antiochii Syryjskiej. Poniósł śmierć męczeńską w czasie prześladowań za cesarza Trajana. Pozostawił po sobie siedem listów, które traktują w sposób zasadniczy o podstawach wiary chrześcijańskiej. Skierował je do poszczególnych gmin chrześcijańskich. Poruszał w nich kwestię zasad życia codziennego. Wśród nich również wiele odnosiło się do tematu zgromadzenia.

Zgromadzenia liturgiczne miały ogromne znaczenie dla życia pierwszych chrześcijan. Dlatego wyznawcy Chrystusa, mimo licznych prześladowań ze strony pogan, pozostali wierni praktyce wspólnych spotkań. Na potwierdzenie tego można przywołać wydarzenie z 12 lutego 304 roku. W Abitenie na terenie Afryki północnej, w dzisiejszej Tunezji, aresztowano za nielegalne uczestniczenie w Eucharystii i postawiono przed sądem w Kartaginie prezbitera Saturnina oraz 30 mężczyzn i 18 kobiet. Na zarzut prokonsula Anulina, że przekroczyli zakaz cesarski, lektor Emerit – w domu którego była sprawowana liturgia – odpowiedział: Quoniam sine dominico non possumus. Te słowa przeszły do historii jako swoiste wyznanie wiary. Oznaczają, że zatrzymani chrześcijanie nie mogli postąpić inaczej, gdyż byli chrześcijanami i obchodzili dominicum. Sens tego terminu jest wieloraki. Wskazuje między innymi na Dzień Pański, Testament Pański, Tajemnicę Pana, obecność Chrystusa w Eucharystii, dlatego oznacza: to, co należy do Pana.

 

Złoty wiek patrystyki (325-451)

 

Ramy czasowe drugiego okresu epoki patrystycznej zamykają się dwoma soborami: Sobór Nicejski w 325 roku, a kończy Sobór Chalcedoński w 451 roku. Otrzymane przez chrześcijan od Imperium Rzymskiego na mocy Edyktu Mediolańskiego gwarancje wolności oraz wynikająca z nich wzrastająca liczba wiernych, wymusiły pewne rozwiązania prawne. Podjął się ich promulgacji pierwszy sobór powszechny w Nicei. Jego postanowienia miały znaczący wpływ na rozwój życia liturgicznego. Zaczęto wówczas precyzyjniej organizować Msze święte, ustalono obowiązujące teksty modlitw oraz zunifikowano formularze. W celebrowanych czynnościach kultycznych nie było już miejsca na improwizacje w takim stopniu, jak wcześniej. Dotychczasowe domy zgromadzeń zwane domus Ecclesiae nie były już wystarczające. Zaistniała konieczność budowy nowych miejsc kultu Bożego. Powstawały gminy, w których – ze względu na oddalenie od stolic biskupich – ustanawiano prezbiterów. Eucharystia była sprawowana w większych zgromadzeniach, dlatego wówczas nie dziwił już fakt, że przewodniczyli jej sami prezbiterzy. Rozwijał się śpiew liturgiczny, powstawały nowe prefacje i modlitwy eucharystyczne.

Z analizowanego okresu pochodzą Konstytucje Apostolskie. Jest to dokument, który wymaga szczególnej uwagi badawczej z tej racji, że opisuje naturę ówczesnego zgromadzenia liturgicznego. Pochodzi z końca IV wieku. Powstał najprawdopodobniej około 380 roku w Syrii lub Konstantynopolu. Księga VII tego zbioru zawiera szereg modlitw dziękczynnych. W księdze VIII natomiast zamieszczono tekst anafory eucharystycznej, która stanowi integralną cześć Mszy świętej. Anafora z VIII księgi podaje opis celebracji eucharystycznej zwanej liturgią klementyńską. Ostatni rozdział tej księgi zawiera ponadto osiemdziesiąt pięć Kanonów apostolskich, które dotyczą wyboru, święceń i obowiązków duchownych. Z tego dokumentu można odtworzyć zarówno teksty, jaki i przebieg Mszy świętej.

 

Okres schyłkowy patrystyki (do VIII w.)

 

Wtedy doszła do głosu zasada prawa liturgicznego sprecyzowana przez Prospera z Akwitanii: lex credendi – lex orandi. Oznaczała ona, aby norma wiary stanowiła normę modlitwy oraz kładła nacisk na jednolite sprawowanie kultu. W schyłkowym okresie patrystyki uwagę skierować należy w stronę ksiąg liturgicznych, które powstając wyrażały świadomość poszczególnych uczestników zgromadzenia. Wśród ksiąg można wymienić: sakramentarze, antyfonarze, lekcjonarz, ewangeliarz. Od V wieku powstawały tak zwane Libelli Missarum, ale dopiero w wieku X można w pełni mówić o missaliach, czyli mszałach. W historii zgromadzenia liturgicznego istniały ponadto Ordines Romani. Były czymś na zasadzie podręczników ceremonii z zawartymi w nich opisami obrzędów. Posługiwali się nimi ceremoniarze. Księgę własną biskupów, gdzie wyjaśniono obrzędy przez nich sprawowane nazwano pontyfikałem. Prócz tego można wspomnieć o rytuałach, jakie stały się cennymi źródłami poznania ówczesnej liturgii. Były one pomocą dla kapłanów posługujących w duszpasterstwie.

Do IV wieku podczas liturgii w Rzymie posługiwano się językiem greckim. W czwartym stuleciu stopniowo został zastąpiony przez łacinę. Życie liturgiczne Kościoła w Rzymie rozwijało się wokół okazałych bazylik budowanych przez cesarza Konstantyna i jego następców. Ołtarz początkowo przenośmy ustawiony był pośrodku bazyliki, z czasem przesunięto go w stronę apsydy i zyskał formę kamiennego bloku. Miejsce dla lektorów i scholi było pomiędzy apsydą a ołtarzem. Przy wejściu do bazyliki znajdował się przedsionek dla katechumenów. Bazyliki były budowane na osi wschód-zachód. Podczas zgromadzeń wierni modlili się skierowani w stronę apsydy w kierunku wschodnim, co oznaczało zwrócenie się w stronę Jezusa, którego symbolizowało wschodzące słońce.

 

b)    Zgromadzenie liturgiczne do Soboru Trydenckiego

 

Epoka karolińska

 

W połowie VIII wieku, czyli od początku panowania Pepina Małego jako króla Franków, można zaobserwować jego zabiegi zmierzające do ujednolicenia życia liturgicznego całego Zachodu w oparciu o księgi rzymskie. On sam oraz jego następca – Karol Wielki – w tych zabiegach widzieli ważny czynnik, który mógł bardziej zespolić cesarstwo na Zachodzie. W epoce karolińskiej życie liturgiczne wzbogaciła nowa księga liturgiczna: Pontificale romano-germanicum. Powstała ona w latach 950-963 w Mainz.

Od końca VIII wieku zaczął wchodzić zwyczaj odmawiania kanonu Mszy świętej, ale także innych jej części, jedynie przez kapłana i to po cichu. Liturgia posiadała wiele gestów niejasnych, jak np. liczne okadzenia. Utrzymana nadal łacina jako język liturgiczny, zbliżała z jednej strony do Rzymu, z drugiej zaś – przez nieznajomość jej na terenach Galii – wykluczała część zgromadzenia z czynnego udziału w liturgii. Powiększała ona również rozdział pomiędzy duchowieństwem a laikatem, dotyczący zwłaszcza odniesienia do tego, co dzieje się przy ołtarzu. Po przesunięciu ołtarza do ściany prezbiterium, kapłan sprawował już święte czynności kultyczne w oddaleniu od ludzi, odwrócony do nich plecami. Wszystko to pogłębiało stopniowo i konsekwentnie klerykalizację liturgii.

 

Okres liturgii rzymskiej

 

Momentem istotnym dla inspiracji dotyczących zgromadzenia liturgicznego był pontyfikat papieża Grzegorza VII, który przypadł na lata 1073-1085. Na mocy swojej władzy podjął próby umocnienia życia religijnego i liturgicznego. Dokonał tego przede wszystkim poprzez nakaz powszechnego sprawowania liturgii rzymskiej przy jednoczesnym ograniczeniu innych obrządków. Podkreślił znaczenie języka łacińskiego jako narzędzia jedności Kościoła. Reforma religijna dotknęła zasadniczo moralności duchownych, wiernym zaś zaproponowano pobożność subiektywną, prywatną. Niestety na mocy działań Grzegorza VII w Kościele wzmógł się rzeczywisty rozdział między klerem a laikatem. Zahamowało to aktywny udział świeckich w modlitwie zgromadzenia. Liturgię zaczęto postrzegać wyłącznie jako czynność kapłana, sprawującego święte obrzędy w imieniu ludu.

Istotny wpływ na upowszechnianie liturgii rzymskiej oraz odnowę świadomości liturgicznej mieli franciszkanie. Potrafili jednak znaleźć kompromis między oficjalną liturgią rzymską a potrzebami wiernych. Dzięki nim modlitwa Kościoła stała się na nowo modlitwą wszystkich katolików. W świątyniach, w których ministerialnie posługiwali, do oficjalnych obrzędów włączali nabożeństwa o charakterze ludowym.

Obraz zgromadzenia w analizowanym okresie przedstawia również rozwój kultu eucharystycznego. Kult eucharystyczny w średniowieczu był odpowiedzią na herezję Berengariusza, żyjącego w latach 1000-1088. Był on archidiakonem, przełożonym szkoły biskupiej w Tours. Zakwestionował realną obecność Chrystusa pod konsekrowanymi postaciami chleba i wina. Ostatecznie odwołał swoje poglądy i podpisał prawowierne wyznanie wiary. Jednakże jako element zwalczający poglądy tego człowieka wprowadzono do liturgii Mszy świętej, na wyraźną prośbę wiernych, moment podniesienia postaci eucharystycznych.

Życie religijne wiernych było w okresie średniowiecza bogate, ale pozbawione zrozumienia istoty, jaką stanowił aktywny udział w Eucharystii. Zaniedbywano udział w niedzielnej Mszy świętej. Indywidualizm w liturgii i charakter klerykalny pogłębiło opracowanie mszału oraz brewiarza.

 

c)     Zgromadzenie liturgiczne od Soboru Trydenckiego

 

Sobór Trydencki

 

Sobór Trydencki był dziewiętnastym soborem powszechnym i odbywał się w latach 1545-1563. Stanowił zdecydowaną odpowiedź Kościoła na reformację, której podstawy dał w 1517 roku Marcin Luter. Reformie życia liturgicznego Sobór Trydencki poświęcił wiele uwagi. Było to konieczne z uwagi na krytyczny stosunek reformacji wobec ówczesnej liturgii katolickiej. Pokłosiem soboru było wydanie brewiarza i mszału, które odtąd miały obowiązywać w całym Kościele. Nowy brewiarz ukazał się w 1568 roku, a mszał w 1570 roku. Krokiem milowym w trosce o kult Kościoła katolickiego było utworzenie Świętej Kongregacji Obrzędów (1588). Urząd ten wziął w swoje ręce wszystkie sprawy liturgiczne. Owa centralizacja kultu była konieczna z uwagi na rozluźnienia, jakie powstawały w wiekach poprzedzających Sobór Trydencki.

 

Ruch liturgiczny

 

Za właściwego twórcę ruchu liturgicznego uważa się benedyktyna Prospera Guerangera, żyjącego w latach 1805-1875, będącego opatem benedyktyńskim w Solesmes. Opatrznościowym wydarzeniem w kształtowaniu się ruchu liturgicznego było ogłoszenie przez papieża Piusa X dnia 22 listopada 1903 roku motu proprio Tra le sollecitudini. W tym dokumencie następca św. Piotra wypowiedział się na temat śpiewu gregoriańskiego i muzyki kościelnej oraz wyraził pragnienie ożywienia udziału wiernych w sprawowanej liturgii. Szczególne znaczenie w rozwoju ruchu liturgicznego odegrał Lambert Beauduin. Jego główne dzieło Piete de l’Eglise (Modlitwa Kościoła) zostało uznane za wykład programu ruchu liturgicznego.

Ruch liturgiczny rozwijał się jakby w dwóch nurtach. Pierwszy z nich określano mianem monastyczny. Ten nurt najwyraźniej realizował się w opactwie Maria Laach w Niemczech. Z tym opactwem związana jest osoba teologa liturgii Odo Casela. Umarł podczas Wigilii Paschalnej w 1948 roku, po odśpiewaniu przez siebie hymnu Exsultet. Drugi nurt ruchu liturgicznego-duszpasterski rozwinął się na terenie Austrii, w klasztorze Klosterneuburg. Reprezentantem tego nurtu był Pius Parsch. Do grona twórców i realizatorów ruchu liturgicznego można również zaliczyć Romano Guardiniego oraz Josepha Andreasa Jungmanna. Istotnym wydarzeniem dla potwierdzenia założeń ruchu liturgicznego i jego dalszego rozwoju było wydanie przez papieża Piusa XII dwóch encyklik: Mystici Corporis i Mediator Dei.

 

3.     Współczesne rozumienie zgromadzenia liturgicznego.

 

Współczesne rozumienie zgromadzenie liturgicznego zostało oparte na postanowieniach Soboru Watykańskiego II i jego pierwszego dokumentu: Konstytucji o liturgii świętej. Zgromadzenie tworzą wszyscy ochrzczeni, którzy odpowiedzieli na zawołanie Boże, skierowane do nich przez hierarchię oraz zgromadzili się w określonym miejscu i czasie. Dla zaistnienia zgromadzenia potrzebna jest ich fizyczna obecność, a nie tylko symboliczna, na przykład za pośrednictwem środków technicznych.

W dokumentach Soboru Watykańskiego II zgromadzenie liturgiczne jawi się jako pierwsza i zasadnicza rzeczywistość odnowionej liturgii. Jest także jedną z najważniejszych rzeczywistości we współczesnej odnowie podjętego duszpasterstwa. Istnieje dwadzieścia osiem miejsc w rożnych dokumentach soborowych, które dotykają analizowanego pojęcia. Cała odnowa poszła w tym kierunku, aby wierni mogli we właściwy sposób: świadomie, czynnie, pełnie, pobożnie i owocnie uczestniczyć w celebracjach liturgicznych (KL 11, 14, 48). Prawda o zgromadzeniu liturgicznym jest zatem naczelną zasadą odnowionej liturgii.

Za najistotniejsze i najważniejsze dla życia Kościoła zgromadzenia zostały uznane: zgromadzenie eucharystyczne oraz niedzielne zgromadzenie celebrujące Eucharystię. Aby zapewnić właściwy charakter tych celebracji, potrzeba pogłębionej motywacji teologicznej i egzystencjalnej uczestników zgromadzenia. Wszyscy oni muszą mieć przekonanie, że liturgia jednak jest szczytem, do którego zmierza działalność Kościoła, i zarazem jest źródłem, z którego wypływa cała jego moc (KL 10).

Zgromadzenie liturgiczne jest sakramentalium. Jednak niektórzy autorzy – w oparciu o dokumenty soborowe – wskazują na jego sakramentalny charakter, który z kolei wyprowadzają z sakramentalności Chrystusa jako obrazu Boga oraz sakramentalności Kościoła – znaku żyjącego w nim Chrystusa. Zgromadzenie liturgiczne stanowi swoisty rodzaj symbolu, czyli świętego znaku rzeczywistości nadprzyrodzonej. Na podstawie przekazu treściowego i teologicznego soborowej konstytucji o liturgii można wyróżnić w nim cztery wymiary (KL 5-8).

Po pierwsze: przypomina obecność Boga w historii zbawienia. Zgromadzenie liturgiczne jest upamiętnieniem zgromadzeń ludu Bożego Starego Testamentu. Największym z nich było zwołanie Żydów u stóp góry Synaj po wyjściu z niewoli egipskiej. Było to Qahal Jahwe, które odbyło się w dniu zgromadzenia. Qahal Jahwe charakteryzowało się czteroma elementami: powołanie ludzi przez Boga, obecności Boga pośród ludu przede wszystkim w słowach skierowanych do nich za przyczyną Mojżesza, uczynienie z narodu wybranego ludu Bożego oraz złożenie ofiary, która przypieczętowała przymierze między Bogiem a Jego ludem. Zgromadzenia Starego Testamentu stanowiły figurę zgromadzenia chrześcijańskiego w Nowym Testamencie. Pierwsze takie zgromadzenie miało miejsce z okazji zesłania Ducha Świętego. Zarówno te w Starym, jak i Nowym Testamencie w konsekwencji wskazują na Jezusa i Jego Kościół, który jest kontynuatorem zbawczego dzieła Chrystusa aż do ostatecznego wypełnienia.

Po drugie: jest miejscem wykonywania kapłańskiego urzędu Chrystusa, który jest zawsze obecny w swoim Kościele, zwłaszcza w czynnościach liturgicznych. Jest obecny w słowie Bożym, gdy Kościół modli się i śpiewa psalmy, zgodnie z obietnicą: Gdzie są dwaj albo trzej zebrani w imię moje, tam jestem pośród nich (Mt 18, 20) (KL 7). Przywołany tekst św. Mateusza jest fundamentalny dla rozumienia zgromadzenia, które ma być wyrazem modlitwy i miłości uczestników.

Po trzecie: ukazuje integrujące działanie wspólnoty Kościoła. Zgromadzenie liturgiczne jest nie tylko obrazem Kościoła, ale jego prawdziwą epifanią. Choć stanowi lokalną grupę wiernych, jednak manifestuje cały Kościół. Poszczególne wspólnoty nie są odizolowanymi cząstkami Kościoła, zupełnie niezależnymi od niego, ale miejscami, gdzie Kościół najpełniej się aktualizuje. Dokonuje się to poprzez uczestnictwo ludu Bożego w tej samej celebracji liturgicznej, w jednej modlitwie, przy jednym ołtarzu, pod przewodnictwem biskupa otoczonego prezbiterami i osobami posługującymi (KL 41). Nie każda liturgia może być jednak sprawowana po przewodnictwem biskupa, dlatego sobór wskazał na parafie, które są zorganizowane pod przewodnictwem duszpasterza zastępującego biskupa. W pewien sposób bowiem przedstawiają one widzialny Kościół ustanowiony na ziemi (KL 42). Wspólnota parafialna sprawuje czynności liturgiczne, które są obrzędami całego Kościoła zorganizowanego hierarchicznie. W nim – podczas liturgii – każdy z uczestników podejmuje przewidziane dla siebie funkcje, stosownie do stanów i zadań (KL 26).

Po czwarte: zapowiada rzeczywistość przyszłą. Zgromadzenie liturgiczne skupia w sobie wiernych Kościoła pielgrzymującego, jednak jest również obrazem liturgii niebieskiej. Pokazuje Kościół obecny, ale zapowiada wielkie zgromadzenie świętych, zwołane przez Boga w celu sprawowania liturgii wiecznej w niebie, podczas której uczestnicy będą oddawać chwałę Bogu i doznawać ogromnej radości. Ponieważ uczestniczenie w liturgii ziemskiej, daje wierzącym przedsmak zjednoczenia z Bogiem w niebie, potrzeba, aby wierni – uczestnicząc w zgromadzeniu – dostrzegali ten głęboki związek.

Charakterystyczne dla zgromadzenia jest w konsekwencji jego rozwiązanie. Przypominają to słowa z obrzędów rozesłania: Ite missa est. Owa rozwiązywalność zgromadzenia podkreśla, że jest ono miejscem miłości. Jak to należy rozumieć? Autentyczna miłość jest otwarta, daleka od zamknięcia się w sobie. Jeżeli zgromadzenie ulega rozwiązaniu, jest nastawione na otwartość. Wierni po liturgii wracają do tych, którzy pozostali w świecie. Są wezwani, aby pośród nich dawać świadectwo o Chrystusie i Jego miłości. Gdyby natomiast uczestnicy zgromadzenia zamknęli się w sobie, wówczas zabraknie tej miłości, a oni sami stworzą jedynie karykaturę zgromadzenia liturgicznego.

Liturgia Kościoła
 
W zakładce "Bibliografia"
do pobrania publikacje
ks. Marcina Kołodzieja