Ks. dr Marcin Kołodziej

Podział funkcji w zgromadzeniu, udział świeckich w liturgii

Z uwagi na fakt, że całe zgromadzenie jest liturgiem (KKK 1144), każdy z uczestników celebracji ma do spełnienia właściwą dla siebie funkcję – czy to duchowny, czy wierny świecki – powinien w pełni wykonywać wyłącznie tylko to, co należy do niego z natury rzeczy i na podstawie przepisów liturgicznych (KL 28). Dlatego nie można uczestników zgromadzenia dzielić na animatorów i tzw. widownię. Ponieważ liturgię sprawuje cały Kościół, a więc Głowa i członki, dlatego w sensie szerszym wszyscy stają się celebransami. Ponadto pomiędzy obecnymi na liturgii powinny zachodzić właściwe relacje, gdyż każdy jest w określonym stopniu odpowiedzialny za to, co wspólnie z innymi tworzy.

1. Uprawnienia biskupów i prezbiterów

W każdym zgromadzeniu liturgicznym najważniejszą posługę pełni przewodniczący. On kieruje wspólnotą zwołaną na modlitwę, animuje ją i odpowiada za jej kształt.

Biskup

Na podstawie Ogólnego Wprowadzenia do Mszału Rzymskiego należy stwierdzić, że biskup diecezjalny jest pierwszym szafarzem Bożych misteriów w powierzonym mu Kościele, jest opiekunem, zwierzchnikiem i stróżem całego życia liturgicznego (OWMR 22). Dlatego też powinien zabiegać o to, aby zarówno prezbiterzy, jak i diakoni, jak również wierni świeccy posiadali coraz pełniejsze rozumienie istoty obrzędów i tekstów liturgicznych, dzięki czemu będą mogli w sposób bardziej czynny i owocny uczestniczyć w liturgii (OWMR 22). Biskup ma za zadanie troszczyć się o rozwój życia liturgicznego w powierzonej mu diecezji i kierować nim. Ma także rozbudzać ducha świętej liturgii u prezbiterów, diakonów i świeckich wiernych (OWMR 387) oraz przyczyniać się do sprawowania coraz godniejszych celebracji (OWMR 22).

Biskup ma udział w sposób najdoskonalszy w królewskim kapłaństwie Chrystusa, co oznacza, że jest głównym liturgiem. Gdy uczestniczy on we Mszy świętej wraz ze zgromadzonym ludem to wypada, aby sam przewodniczył Eucharystii z udziałem prezbiterów jako koncelebransów. Przez to nie tyle powiększa się zewnętrzna okazałość obrzędu, ile raczej ukazuje się w jaśniejszym świetle istota misterium Kościoła. W przypadku, gdy zaś biskup nie celebruje Eucharystii, ale powierza to komuś innemu, wówczas wypada, aby ubrany w albę oraz stułę i kapę, oraz mając krzyż noszony na piersiach, przewodniczył liturgii słowa i pod koniec Mszy świętej udzielił błogosławieństwa (OWMR 92).

Do biskupa należy również kierowanie koncelebracją (OWMR 202, 374), ustalanie przepisów odnoszących się do posługiwania kapłanom przy ołtarzu (OWMR 107) oraz wydawanie norm związanych z budową i wyposażeniem kościołów (OWMR 291-294). Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego przyznaje także biskupowi szersze prawo do kierowania dyscypliną udzielania Komunii świętej pod obiema postaciami, aniżeli normy powszechne (kan. 925 KPK). Może on udzielić na terenie swojej diecezji ogólnego pozwolenia, aby każdy celebrujący kapłan sam decydował, kiedy i komu ma prawo udzielić Komunii świętej pod obiema postaciami (OWMR 283).

Prezbiter

Zgodnie z Ogólnym Wprowadzeniem do Mszału Rzymskiego, prezbiterowi na mocy sakramentu święceń została udzielona w Kościele władza do składania Ofiary w osobie Chrystusa. Na tej podstawie przewodniczy on zgromadzeniu liturgicznemu, kieruje jego modlitwą, głosi orędzie zbawienia, a także jednoczy się w ludem w celu składania Ofiary Bogu Ojcu przez Chrystusa, w Duchu Świętym. Ponadto prezbiter podczas liturgii rozdaje wiernym Komunię święta i razem z nimi ją spożywa. Podczas sprawowania Eucharystii, powinien służyć Bogu i ludziom z godnością i pokorą, natomiast wypowiadanymi słowami oraz swoim zachowaniem objawiać zgromadzeniu żywą obecność Jezusa Chrystusa (OWMR 93).

Prezbiterowi przewodniczącemu liturgii przysługuje prawo do dostosowania obrzędów i tekstów liturgicznych dla potrzeb konkretnego zgromadzenia liturgicznego. Jest to uprawienie, z którego – jako przewodniczący i animator liturgii – powinien korzystać, zawsze jednak zgodnie z obowiązującym prawem liturgicznym. Dotyczy to możliwości doboru z ksiąg liturgicznych prawnie zatwierdzonych, obrzędów, czytań, modlitw, śpiewów, zachęt i gestów. Wszystko w tym celu, aby jak najlepiej odpowiadały potrzebom, formacji religijnej i liturgicznej oraz mentalności uczestników zgromadzenia (OWMR 352).

Sprawowanie liturgii wymaga uwzględnienia potrzeb, duchowego przygotowania i poziomu intelektualnego uczestników (OWMR 352), aby dzięki temu zwiększyć jej duszpasterską skuteczność (OWMR 352). W tym dziele prezbiter powinien dokonywać wyboru w porozumieniu z uczestnikami liturgii oraz mieć na uwadze przede wszystkim duchowe dobro zgromadzenia, nie zaś swoje osobiste upodobania (OWMR 352). Prezbiter winien zawsze pamiętać, że jest jedynie sługą liturgii, a nie właścicielem, który dowolnie dysponuje tekstem liturgicznym i świętym obrzędem. Dlatego też nie ma on prawa niczego do liturgii dodawać, opuszczać, czy zmieniać (OWMR 24).

Prezbiter nie powinien także pomijać w czynnościach kultycznych milczenia, które jest częścią liturgii. Jego natura zależy od czasu, w jakim jest przewidziane w poszczególnych obrzędach (OWMR 45). Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego zaleca zachowanie również milczenia w kościele, w zakrystii i w przylegających do niej pomieszczeniach już przed rozpoczęciem celebracji (OWMR 45). W ten sposób wszyscy uczestnicy zgromadzenia będą mieli sposobność do pobożnego i godnego przygotowania się do sprawowania liturgii (OWMR 45).

2. Funkcje i zadania diakonów

Trzecią posługę w zgromadzeniu liturgicznym, wypływającą z przyjętych święceń, spełniają diakoni. Na nich biskup wkłada ręce nie dla kapłaństwa, ale dla posługi. Z pomocą łaski sakramentalnej oraz w łączności z biskupem i jego prezbiterami, mają za zadanie służyć ludowi Bożemu w liturgii, posłudze słowa i miłości (KK 29).

Diakonat stały

Postulat przywrócenia diakonatu stałego w Kościele łacińskim, który pojawił się już na Soborze Trydenckim został zrealizowany dopiero w XX wieku. Zagadnienie to poruszono podczas obrad Soboru Watykańskiego II. W Konstytucji Lumen Gentium znalazło się postanowienie, że będzie można w przyszłości przywrócić diakonat jako właściwy i trwały stopień hierarchiczny (KK 29). Decyzje szczegółowe w tej kwestii – wymagające ostatecznie aprobaty papieża – zostały pozostawione właściwej konferencji episkopatu. Zgodnie z postanowieniem Soboru Watykańskiego II, święcenia diakonatu będą mogły być udzielone dojrzałym mężczyznom, również żyjącym w stanie małżeńskim, a także zdatnym do tego młodzieńcom, dla których jednak powinien pozostać w mocy obowiązek celibatu (KK 29).

Po reformie zapoczątkowanej w Kościele przez Sobór Watykański II, obecnie obserwuje się coraz większe zainteresowanie posługą diakona. Nabiera ona ciągle nowego i pełniejszego charakteru. Tak rozumiany diakonat nie jest etapem przejściowym w drodze do kapłaństwa, ale trwałym stanem życia. Zadania, jakie podejmuje diakon stały są tożsame z tymi, które prawo przewiduje dla diakonów przygotowujących się do prezbiteratu. Rola diakona stałego wzrasta szczególnie w tych krajach, gdzie obserwuje się brak wystarczającej liczny kapłanów (KK 29). Stały diakonat jest przydatny przede wszystkim na poziomie wspólnot parafialnych, i to nie tylko w życiu liturgicznym, zwłaszcza sakramentalnym, lecz także w pracy duszpasterskiej, społecznej i charytatywnej.

Kandydat, który skłania się do przyjęcia diakonatu stałego powinien osobiście przedstawić swojemu biskupowi podanie wraz z motywacją podjęcia tej decyzji. Do podania ma być dołączony życiorys, świadectwa chrztu i bierzmowania oraz świadectwo dojrzałości. W przypadku kandydatów żonatych, powinien być dostarczony odpis aktu zawarcia sakramentalnego małżeństwa i pisemna zgoda żony. Natomiast w przypadku kandydatów nieżonatych lub wdowców wymagane jest zaświadczenie proboszcza o stanie wolnym kandydata oraz opinia, w której zamieszczona będzie charakterystyka jego dotychczasowego zaangażowania w życie Kościoła.

Zadania diakona

Diakonat stanowi jakby zapoczątkowanie kapłaństwa sakramentalnego. Począwszy od czasów apostolskich cieszył się w Kościele wielkim szacunkiem. Diakoni otrzymują święcenia w tym celu, aby pomagać biskupowi i prezbiterom w posłudze słowa, ołtarza oraz w posłudze miłości. Dlatego też Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego posługę diakona wymienia w łączności z biskupem i prezbiterem, a on sam z racji przyjętych święceń zajmuje pierwsze miejsce wśród posługujących w zgromadzeniu liturgicznym (OWMR 94).

Używane w liturgii szaty podkreślają piękno świętych czynności oraz funkcje właściwe poszczególnym członkom zgromadzenia. Szatą własną diakona jest dalmatyka, którą należy wkładać na albę i stułę. W przypadku braku dalmatyki lub mniej uroczystego charakteru liturgii, można jej nie używać (OWMR 335, 338).

Podczas zgromadzenia liturgicznego diakon asystuje kapłanowi, niesie księgę Ewangelii w czasie procesji wejścia, po przyjściu do ołtarza oddaje mu cześć przez skłon lub przyklęknięcie oraz ucałowanie. Diakon przed proklamacją Ewangelii prosi kapłana o błogosławieństwo, wypowiada intencje modlitwy powszechnej, po modlitwie powszechnej przygotowuje ołtarz. Podczas modlitwy eucharystycznej stoi zawsze w pobliżu przewodniczącego zgromadzenia i usługuje przy mszale oraz kielichu, a na zakończenie tej modlitwy, gdy kapłan odmawia doksologię trzyma uniesiony do góry kielich z Krwią Pańską. Przed Komunią święta zachęca wiernych do przekazania sobie znaku pokoju. W trakcie obrzędu Komunii świętej udziela jej wiernym. Diakon przed błogosławieństwem końcowym może odczytać krótkie ogłoszenia duszpasterskie. Na zakończenie liturgii rozsyła wiernych, całuje wraz z przewodniczącym ołtarz na znak czci, oddaje głęboki skłon lub przyklęka i w podobnym porządku, jak na początku, wraca do zakrystii (OWMR 94, 171-186).

3. Zakres czynności wprowadzonych w posługę akolitatu i lektoratu

Na mocy Listu apostolskiego Ministeria quaedam z 15 sierpnia 1972 roku zostały zniesione ostariat, egzorcystat i subdiakonat, a wprowadzone jako obowiązujące akolitat i lektorat. Zostały one nazwane posługami i obecnie można je udzielać jedynie mężczyznom, zarówno tym, którzy przygotowują się do przyjęcia święceń kapłańskich, jak również pozostałym.

Wśród szczególnych funkcji liturgicznych, o których mówi Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego, są posługi ustanowionych akolitów i lektorów. Powierzenie tych posług wiernym świeckim złączone jest z uroczystym ustanowieniem dokonywanym podczas obrzędu liturgicznego.

Akolita usługuje przy ołtarzu oraz pomaga kapłanowi i diakonowi. Do jego zadań należy przede wszystkim przygotowanie ołtarza i naczyń liturgicznych, a także – w razie potrzeby – rozdawanie wiernym Komunii świętej, przy zachowaniu przepisu, że jest on nadzwyczajnym szafarzem tego sakramentu (OWMR 98).

Szczegółowy sposób spełnianej przez akolitę posługi określa Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego w numerach 187-193. Funkcje, które może w zgromadzeniu liturgicznym podjąć akolita, są rozmaite. Gdy jest większa liczba akolitów, należy te zadania odpowiednio rozdzielić. Jeśli natomiast jest tylko jeden, wówczas powinien on pełnić czynności ważniejsze, pozostałe zaś wypada powierzyć innym usługującym (OWMR 187). Podczas procesji do ołtarza akolita może nieść krzyż. W trakcie trwania liturgii akolita podchodzi do kapłana lub diakona, aby podać im księgę oraz pomóc w czynnościach (OWMR 188-189). Ponadto akolita przygotowuje ołtarz podczas przygotowania darów, pomaga kapłanowi w przyjmowaniu darów i asystuje przy ich okadzaniu. W miarę potrzeby pomaga kapłanowi w rozdzielaniu Komunii świętej, a po niej w oczyszczeniu i uporządkowaniu naczyń liturgicznych (OWMR 192).

Lektor zostaje ustanowiony do wykonywania czytań Pisma Świętego, z wyjątkiem Ewangelii. Może także podawać intencje modlitwy powszechnej, a w przypadku braku psałterzysty, wykonać psalm responsoryjny (OWMR 99).

Konkretne wskazania do realizacji przez lektora jego posługi podaje Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego w numerach 194-198. Jeśli nie ma diakona, lektor może nieść w procesji do ołtarza uniesiony nieco ku górze Ewangeliarz (OWMR 194). Lektor swoją posługę wypełnia z ambony. Może odczytać czytania, które poprzedzają Ewangelię, a w przypadku braku psałterzysty, także wykonać psalm responsoryjny (OWMR 196). Gdy w liturgii nie ma obecnego diakona, lektor może podawać intencje modlitwy powszechnej (OWMR 197). Jeśli zaś nie wykonuje się śpiewu na wejście oraz Komunię świętą, ma prawo odczytać antyfony znajdujące się w mszale (OWMR 198).

4. Pozostałe funkcje i zadania istotne dla zgromadzenia liturgicznego

Nadzwyczajny szafarz Komunii świętej

Za nadzwyczajnych szafarzy Komunii świętej można uważać wiernych, zarówno mężczyzn, jak i kobiety, którzy z racji otrzymanego pełnomocnictwa mogą rozdzielać Eucharystię. Podstawą do powierzenia tej funkcji jest kan. 230 § 3 KPK. Zgodnie z jego treścią, jeśli istnieje konieczność spowodowana brakiem zwyczajnych szafarzy Komunii świętej, można zadanie rozdzielania Eucharystii powierzyć wiernym świeckim, przy zachowaniu przepisów prawa. Nadzwyczajny szafarz Komunii świętej nie dorównuje prawnie ustanowionemu akolicie, jednak zrównany jest z nim w pełnieniu niektórych posług odnośnie Eucharystii.

W odniesieniu do nadzwyczajnych szafarzy Komunii świętej, ordynariusze miejsca mogą upoważnić doraźnie, na określony czas lub na stałe wiernych świeckich, którzy będą posiadali uprawnienia do rozdzielania Eucharystii w zgromadzeniu liturgicznym oraz zanoszenia jej chorym. Należy to uczynić w wypadkach, gdy nie ma kapłana, diakona i akolity. Także wtedy, gdy wymienieni szafarze nie mogą udzielać Komunii świętej z powodu wykonywania innych ważnych posług duszpasterskich oraz z racji ich choroby czy starości. Za wyznaczeniem nadzwyczajnych szafarzy Komunii świętej przemawia również znaczna liczba wiernych przystępujących do Eucharystii, która sprawiłaby, że liturgia zbytnio by się przeciągała.

Funkcję nadzwyczajnego szafarza Komunii świętej należy powierzać wiernym odpowiednio do tego przygotowanym, prowadzącym wzorowe życie chrześcijańskie i odznaczającym się głęboką czcią wobec Eucharystii. Przy wyznaczaniu należy zachować następującą kolejność: lektor, alumn wyższego seminarium duchownego, zakonnik, zakonnica, katecheta, osoba wierząca – mężczyzna lub kobieta. W zgromadzeniach zakonnych może to być upoważniony przełożony lub przełożona.

Liturgiczna służba ołtarza

Zagadnienie to obejmuje szeroko rozumianą instytucję ministrancką. Obejmuje ona wszelkie liturgiczne służby pomocnicze, które nie wymagają sakramentalnego charakteru i dlatego można je powierzać świeckim, zarówno chłopcom, jak i dorosłym. Za zwiastunów ministrantów uważa się św. Piotra i św. Jana, którzy na polecenie Jezusa przygotowali ucztę paschalną i podczas niej zajmowali najbliższe miejsca obok Pana (Łk 22, 7-8; J 21, 20).

Status funkcji liturgicznej służbie ministranckiej nadał Sobór Watykański II. Wskazał, że ministranci, lektorzy, komentatorzy i członkowie chóru również spełniają prawdziwą posługę liturgiczną. Niech więc wykonują swoją funkcję z tak szczerą pobożnością i dokładnością, jak to przystoi wzniosłej służbie i odpowiada słusznym wymaganiom Ludu Bożego. Należy więc starannie wychować te osoby w duchu liturgii oraz przygotować je do odpowiedniego i zgodnego z przepisami wykonywania przysługujących im czynności (KL 29). Takie podejście przyczyniło się do reformy i upowszechnienia służby ministranckiej. Obecnie ministranci zajmują uprzywilejowane miejsce w liturgii oraz mają znaczenie dla rozwoju powołań kapłańskich.

Od chłopców służących przy ołtarzu wymaga się, aby charakteryzowali się właściwym zdrowiem, byli przeciętnej inteligencji i posiadali stosowne uzdolnienia. Nie wolno zapisać młodzieńców w szeregi ministrantów, jeżeli sami nie wyrażą na to zgody. Do posługiwania przy ołtarzu należy dopuszczać ich stopniowo, po uprzednim odpowiednim przygotowaniu.

Służba muzyczna

Muzyka nie stanowi dodatku, ozdoby, elementu drugoplanowego, ale integralną część liturgii (KL 112). Śpiew liturgiczny natomiast jest niezwykle przydatny do podkreślenia podniosłości celebracji, sprzyja zjednoczeniu zgromadzonych oraz otwiera ich na tajemnice roku liturgicznego (OWMR 47). Zaś wszyscy wykonujący muzykę w czasie liturgii pełnią prawdziwą funkcję liturgiczną (KL 29). Dlatego też koniecznie należy wskazać na czynności i zadania w zgromadzeniu liturgicznym, które podejmują odpowiedzialni za śpiew i muzykę kościelną. Do nich szczególnie zaliczają się: schola, chór, organista, kantor i psałterzysta.

Schola

Scholę tworzy grupa śpiewaków, którzy realizują służbę w zgromadzeniu poprzez wykonywanie śpiewów liturgicznych jednogłosowych. Formacja ta wyrosła z rzymskiej tradycji muzycznej. Pierwsze świadectwo o istnieniu w Rzymie grupy śpiewaków wykonujących śpiewy liturgiczne pochodzi z VII wieku. Nazywano ich wówczas schola cantorum. Z czasem stała się ona ważnym centrum upowszechniania śpiewów rzymskich oraz wzorem dla zakładania coraz liczniejszych szkół śpiewaczych. Śpiew wykonywany przez schola cantorum zyskał nazwę gregoriańskiego, gdyż powstanie tej formacji błędnie wiązano z osobą św. Grzegorza. Schola cantorum tworzyli uzdolnieni chłopcy, którzy w szkołach katedralnych, kolegiackich i klasztornych uczyli się czytania i pisania, posługiwania się językiem łacińskim oraz kształcili się do wykonywania śpiewów liturgicznych. Wybitni członkowie schola cantorum stawali się kantorami, dyrygentami scholi, czy psałterzystami. Utratę znaczenia schola cantorum można było zaobserwować w XV i XVI wieku. Wówczas stopniowo zanikały szkoły chłopięce, a schola przekształciła się w chór.

Próby przywrócenia scholi podejmowali w oficjalnych wypowiedziach Kościoła papieże Pius XI i Pius XII. Nowe światło dla tej formacji rzuciła Konstytucja Sacrosanctum Concilium Soboru Watykańskiego II. Wskazała na konieczność rozwijania i popierania scholi, zwłaszcza przy znaczniejszych świątyniach (KL 114). Schola ma za zadanie poprawnie wykonywać repertuar trudniejszy lub nieznany zgromadzeniu. Nie może wyłączać z modlitwy uczestników liturgii. Powinna natomiast ich wspomagać, gdy wykonują śpiewy dla nich przeznaczone. W skład scholi mogą wchodzić chłopcy, mężczyźni i kobiety. Należy im zapewnić właściwą formację muzyczną, liturgiczną i duchową. W liturgii schola może wykonywać przede wszystkim śpiew przed Ewangelią, a w przypadku braku chóru także części stałe Mszy świętej. Zachęca się też, aby schola wykonywała bardziej skompilowane utwory muzyczne, które stanowią skarb muzyki liturgicznej. Schola swoją funkcję wypełnia poza prezbiterium, jednak w miejscu widocznym dla pozostałych członków zgromadzenia liturgicznego.

Chór kościelny

Chór kościelny rozwinął się za sprawą wprowadzenia kompozycji wielogłosowych, obok wykonywanych przez schole parafialne śpiewów jednogłosowych. Na początku chóry były obecne w ośrodkach katedralnych i miejskich. Niestety charakteryzowały się pewną hegemonią, co ograniczało czynny udział wiernych w celebrowanej liturgii. Chóry kościelne zamiast wspomagać modlitwę zgromadzenia i ubogacać misterium Mszy świętej, czyniły z niej okazję do własnych popisów śpiewaczych. Po Soborze Watykańskim II odnowiona liturgia kategorycznie nie odrzuciła w zupełności śpiewów chóralnych, ale nadała im właściwe miejsce: Nie wyklucza się ze służby Bożej innych gatunków muzyki kościelnej, zwłaszcza polifonii, byleby odpowiadały duchowi sprawowanej liturgii (KL 116).

Chór kościelny należy więc otoczyć szczególną opieką, gdyż dzięki niemu liturgia nabiera okazałości i uroczystego charakteru. Muzyka kościelna, którą wykonuje chór ma za zadanie nie tylko podnosić serca i uczucia, ale także – połączona ze śpiewem – ożywiać wiarę uczestników zgromadzenia (KL 33), aby ich wewnętrzną przestrzeń przygotować na mieszkanie dla Boga (KL 2). Zadania chóru są podobne do tych, które zostały powierzone scholi, jakkolwiek chór powinien wykonywać dodatkowo śpiewy na przemian z ludem i podtrzymywać modlitwę zgromadzenia. Szczególną funkcją chóru jest pielęgnowanie i rozwijanie wielogłosowej muzyki kościelnej. Nie należy powierzać mu do wykonania wszystkich części Mszy świętej, gdyż łączyłoby się to z całkowitym wykluczeniem wiernych z uczestnictwa w śpiewie. Dlatego nad właściwymi proporcjami pomiędzy śpiewem zgromadzenia a chóru powinien czuwać dyrygent chóru.

Organista

Pośród członków zgromadzenia liturgicznego właściwą sobie funkcję spełnia organista. Należy go usytuować w przestrzeni liturgicznej w dogodnym miejscu, z którego będzie mógł właściwie spełniać swoje zadania, a pozostałym członkom zgromadzenia da się do zrozumienia, że jego obecność jest istotna dla należytego sprawowania czynności kultycznych. Błędnie czasami ogranicza się rolę organisty jedynie do upiększania liturgii grą i śpiewem. Tymczasem wszyscy pełniący funkcję organistów wnoszą czynny wkład dla wzrostu chwały Bożej oraz zbudowania wiernych.

W celu właściwego wykonywania swojego zadania organista musi posiadać odpowiednie kwalifikacje i formację liturgiczną oraz odznaczać się należytą postawą religijną. Jego zasadniczym obowiązkiem, jako uczestnika liturgii, jest towarzyszenie grą organową w śpiewach liturgicznych ludu, albo ewentualnie scholi i chóru. Akompaniament organowy ma służyć jedynie podtrzymaniu śpiewu, nie zaś zagłuszać go przez używanie krzykliwych i ostro brzmiących registrów. Jeżeli organista towarzyszy śpiewom zgromadzenia przy pomocy ciągle tego samego zestawu głosów organowych, wówczas oznacza to, że nie posiadł umiejętności właściwego wykorzystania możliwości instrumentu oraz nie ma świadomości, na czym polega w jego przypadku stosowne zaangażowanie i zainteresowanie liturgią.

Dlatego ogólną powinnością organisty jest po pierwsze zainteresowanie życiem Kościoła, przejawiające się przede wszystkim w zgłębianiu treści dokumentów liturgiczno-muzycznych. Następnie – w ścisłym porozumieniu z duszpasterzem – staranne przygotowanie repertuaru śpiewów, który uwzględni stosowne wskazania liturgiczne. Ponadto organista ma być kierownikiem śpiewu oraz pomocnikiem dla duszpasterzy w muzycznej formacji wiernych. W końcu winien należycie troszczyć się o instrument organowy, który wymaga czujnej opieki i troskliwej konserwacji.

Kantor

Słowo kantor pochodzi od łacińskiego czasownika cantare czyli śpiewać. Było używane już w czasach starożytnych: Postawił przed ołtarzem śpiewających psalmy i mile płynął dźwięk ich głosów (Syr 47, 9). Funkcję kantora w liturgii chrześcijańskiej potwierdzają zapisy z III i IV wieku. Zwłaszcza w IV wieku zaczęli pojawiać się w znaczniejszych ośrodkach monastycznych zakonnicy, którzy przewodzili śpiewom wspólnotowym. Właściwy kantor zaczął funkcjonować w V wieku i odnosił się do psalmisty. Jego zadaniem było intonowanie psalmów, podczas gdy wierni odpowiadali mu powtarzając refren. Właściwa funkcja kantora związana jest z omówioną już powyżej schola cantorum. Kantorzy wypełniali swoje obowiązki przede wszystkim w kościele, ale również nauczali w szkołach. Urząd kantora rozpowszechnił się w klasztorach i kolegiatach. Wypełniali go zasadniczo duchowni. W klasztorach obowiązkiem kantora było nie tylko kierowanie śpiewem liturgicznym, ale także troska o bibliotekę, skryptorium, księgi liturgiczne oraz prowadzenie nekrologu konwentu.

Po Soborze Trydenckim urząd kantora można było powierzać również mężczyznom świeckim. Stawiano im odpowiednie wymagania moralne. Mieli być ludźmi pobożnymi i prowadzącymi prawdziwie chrześcijańskie życie. Z czasem zadania kantora przejęli zupełnie organiści. Przywrócenie tej funkcji na nowo nastąpiło w XX wieku. Dokumenty Kościoła z tego okresu zachęcały, aby zatroszczyć się o odpowiedni poziom muzyczny w zgromadzeniu liturgicznym wyznaczając kantora, który by animował śpiew, przewodniczył mu i podtrzymywał go.

W świetle współczesnych wskazań liturgicznych funkcja kantora powinna być wyznaczona na stałe. Należy go ustanowić w każdym kościele. Powinien posiąść odpowiednie przygotowanie muzyczne i liturgiczne. Do szczegółowych zadań kantora w liturgii zalicza się: dobór i przygotowanie śpiewów liturgicznych; intonowanie, kierowanie i podtrzymywanie śpiewu wiernych; podawanie intencji modlitwy powszechnej oraz wykonywanie śpiewu Exultet, gdy nie ma diakona; śpiew sekwencji, jeśli nie wykonuje jej schola lub chór; śpiew psalmu responsoryjnego, gdy nie ma psałterzysty.

Psałterzysta

Do zadań psałterzysty należy wykonywanie psalmu lub pieśni biblijnej, zamieszczonych pomiędzy czytaniami. Jest to funkcja takiej samej rangi, co lektora i dlatego odnoszą się do niego podobne wymagania. Nawiązuje ona do tradycji Starego Testamentu. Ma swój rodowód w liturgii hebrajskiej, gdzie Żydzi w synagogach odczytywali święte teksty przeplatane śpiewem psalmów. Funkcja psałterzysty jest zakresowo węższa niż funkcja kantora. Psałterzystę w początkach chrześcijaństwa określano mianem lektora. Nie oznacza to, że psalm nie był śpiewany, ale świadczy o integralnym związku wykonywanego psalmu z poprzedzającym czytaniem. W późniejszym okresie wprowadzenie do liturgii wysublimowanych form graduału sprawiło, że funkcję psałterzysty przejęła zasadniczo schola. Natomiast w XI wieku funkcja ta zaginęła zupełnie.

Impulsem do przywrócenia psałterzysty w liturgii był Sobór Watykański II, który postanowił obficiej zastawić stół słowa Bożego (KL 51) i przywrócił psalm responsoryjny w obecnym kształcie. Śpiew psalmu powinien być wykonywany z ambony, czyli z tego samego miejsca, z którego proklamuje się słowo Boże. Dokonuje się to bowiem w ramach tej samej części celebracji – liturgii słowa. Psalmu nie wolno zastępować żadną inną pieśnią. Nie jest to śpiew własny scholi, ale jednego, odpowiednio przygotowanego śpiewaka – psałterzysty, który powinien wykonać go na sposób dialogowany, czyli na przemian z ludem. Aby właściwie wykonywać swoją funkcję, psałterzysta ma mieć dobre warunki do śpiewania, a także posiąść sztukę właściwej wymowy i dykcji oraz wykonywania psalmodii.

Służba ładu

Do służby ładu zaliczają się ci, którzy spełniają funkcje przygotowujące miejsce odbywania się zgromadzenia liturgicznego oraz czuwają nad właściwym sprawowaniem liturgii. Zasadniczo swoje funkcje wykonują poza prezbiterium. W tym zakresie szczególnie należy wymienić: komentatora, ceremoniarza i zakrystianina.

Komentator

Komentator jest postrzegany jako zupełnie nowa funkcja liturgiczna, wynikająca z obserwacji życia duszpasterskiego. Gdy wielka liczba wiernych gromadziła się przy nadzwyczajnych okazjach na uroczyste celebracje lub organizowano specjalne Msze święte z udziałem dzieci szkolnych, bądź pojawiły się transmisje Mszy świętej w radiu i telewizji, zrodziła się potrzeba odpowiedniego pouczania wiernych i podania im stosownych objaśnień, co do właściwego uczestnictwa w liturgii. Zapewne widzieli to już ojcowie Soboru Trydenckiego, którzy powzięli myśl wprowadzenia do liturgii, na wzór dawnych diakonów, osoby wzywającej do zachowania właściwych postaw i gestów liturgicznych. Ostatecznie komentatora do zgromadzenia liturgicznego wprowadziła Kongregacja Obrzędów Instrukcją z 1958 roku. Zgodnie z tym dokumentem, komentator miał objaśniać obrzędy, modlitwy i czytania celebransa, jak również kierować zewnętrznym uczestnictwem wiernych, ich odpowiedziami, modlitwami oraz śpiewem.

Obecnie funkcja komentatora jest mniej potrzebna niż wtedy, gdy opublikowano wspomnianą Instrukcję Kongregacji Obrzędów. Wówczas liturgię sprawowano po łacinie i dlatego objaśnienia komentatora były bardzo istotne. Nie oznacza to, iż obecnie ta funkcja jest zbędna. Objaśnienia i pouczenie komentatora powinny nadal pojawiać się w liturgii, ale jedynie wtedy, gdy są konieczne, to znaczy w celu pogłębienia czynnego udziału zgromadzenia.

Funkcję komentatora może spełniać zarówno mężczyzna mający święcenia, jak i świecki. Jest ona trudna, zawsze wymagająca odpowiedniego przygotowania. Komentator powinien realizować swoje zadanie w odpowiednim dla siebie stroju liturgicznym. Nie może on wygłaszać komentarzy z ambony, albowiem zatraca się wtedy różnica pomiędzy istotną treścią jego czynności a samym przewodniczącym zgromadzenia. Dlatego konieczne jest, aby przygotować dla komentatora takie miejsce, nawet poza prezbiterium, z którego będzie widoczny, nie zasłoni swoją osobą omawianych i opisywanych czynności liturgicznych i należycie wypełni przewidzianą dla niego funkcję. Głos wypowiadającego komentarze nie może być dominującym, a więc nie powinien górować nad głosem przewodniczącego. Nie wolno także komentatorowi zakłócać przebiegu świętych czynności oraz przerywać lub dublować modlitwy kapłana. Ma natomiast przez wypełnienie zleconego mu zadania zabezpieczać i regulować przebieg czynności liturgicznych (OWMR 105).

Ceremoniarz

Funkcja magister ceremoniarum jest wymieniona w posoborowym Ceremoniale Episcoporum. Jest on koniecznie potrzebny, a powierzone mu zadania powinien wypełniać z wyczuciem pastoralnym. Do jego obowiązków należy uzgodnienie całej liturgii z celebransem oraz osobami wykonującymi jakiekolwiek czynności liturgiczne, następnie przygotowanie oraz czuwanie nad poprawnym i godnym jej sprawowaniem. Dlatego ceremoniarzem może być jedynie osoba, która jest dojrzała, dobrze zna dynamikę liturgii i konkretne zgromadzenie wiernych oraz obowiązujące normy i przepisy prawa liturgicznego, ale także ma zrozumienie dla wymogów pastoralnych.

Ceremoniarza czuwającego nad całokształtem liturgii należy koniecznie ustanowić przy kościołach katedralnych oraz przy innych znaczniejszych miejscach kultu, takich jak bazyliki czy sanktuaria. Przy kościołach katedralnych działa ceremoniarz biskupi lub katedralny. Odpowiada on za przygotowanie i przebieg liturgii, której przewodniczy biskup. Katedra jest centralnym kościołem diecezji. W nim biskup sprawuje liturgię z okazji wielkich uroczystości, błogosławi święte oleje i udziela święceń. Dlatego kościół katedralny stanowi centrum życia liturgicznego całej diecezji i jego wizytówkę. Wszelkie czynności kultyczne sprawowane w katedrze powinny zachowywać charakter wzorcowy. Troska o taki kształt liturgii katedralnej została powierzona ceremoniarzowi biskupiemu. Musi on także pamiętać, że w liturgii biskupiej, w wielu wypadkach uczestniczy całe prezbiterium diecezji. Z tego też względu należy liczyć się z tym, że wszelkie rozwiązania liturgiczne zastosowane w katedrze, będą przenoszone na poszczególne kościoły diecezji.

Zakrystianin

Zakrystianin to jedna z najstarszych i najbardziej odpowiedzialnych funkcji podejmowanych we wspólnocie Kościoła. W ciągu wieków różnie był nazywany i otrzymywał różny zakres obowiązków. Od połowy III wieku w Rzymie określano go mianem ostiariusza. Pilnował wejścia do kościoła, zamykał i otwierał drzwi kościoła i zakrystii, dzwonił na liturgię, w czasie homilii trzymał lekcjonarz lub ewangeliarz. Gdy ostiariat stał się stopniem niższych święceń w drodze do kapłaństwa, wprowadzono nazwę zakrystianina. W średniowieczu przy kościołach katedralnych i kolegiackich były całe zespoły zakrystianów troszczących się o zabezpieczenie materialnej strony sprawowanej liturgii. Na ich czele stali kustosze, którzy byli duchownymi. Strzegli oni sprzętu kościelnego, dbali o konserwację ksiąg, naczyń i szat liturgicznych.

Obecnie od zakrystianów wymaga się odpowiednich kwalifikacji moralnych, intelektualnych i zawodowych. Są oni przecież wizytówką parafii. Mają bezpośredni wpływ na służbę liturgiczną, dlatego powinni odznaczać się umiejętnością współpracy z dziećmi i młodzieżą, dla których mają być przykładem. Każdy zakrystianin musi cechować się zdrową i głęboką religijnością, uczciwością, obowiązkowością oraz odpowiednią wiedzą liturgiczną. Zdarza się, że w niektórych wspólnotach funkcje zakrystianina są powierzane siostrom zakonnym lub świeckim kobietom. Do nich także odnoszą się powyższe zasady.